Το στρες των εκπαιδευτικών και οι παράγοντες που συµβάλλουν στην επαγγελµατική εξουθένωση

1. Το στρες των εκπαιδευτικών 

Γενικά το στρες µπορεί να επέλθει, όταν ο εργαζόµενος δεν «ταιριάζει» αρκετά µε την εργασία, ή όταν η εργασία του ενέχει υπευθυνότητα για την ασφάλεια, την ευηµερία ή τη συµπεριφορά των άλλων. Τα ανθρωπιστικά επαγγέλµατα και ιδιαίτερα το επάγγελµα του εκπαιδευτικού, είναι σαφές ότι συγκεντρώνουν πολλά από αυτά τα στοιχεία. Αρκετοί εκπαιδευτικοί θεωρούν τη διδασκαλία ιδιαίτερα στρεσογόνο. Οι κυριότεροι λόγοι δηµιουργίας στρες που έχουν αναφερθεί από αυτούς είναι η έλλειψη κινήτρων από πλευράς των µαθητών, η έλλειψη χρόνου για την επίλυση προβληµάτων που ανακύπτουν καθηµερινά, η έλλειψη πειθαρχίας των µαθητών, η δυσκολία συνεννόησης µεταξύ των διδασκόντων, ακόµη και η ελλιπής υλικοτεχνική υποδοµή. 

Το στρες του εκπαιδευτικού µπορεί να εκδηλώνεται µε σύγχυση, επιθετικότητα, αποφευκτική συµπεριφορά, αυξηµένη τάση για απουσίες, µείωση στην απόδοση τόσο του ίδιου όσο και των µαθητών. Πλευρές της απόδοσης του εκπαιδευτικού, όπως δηµιουργικότητα και εφαρµογή διδακτικών τεχνικών, πλήττονται όταν αυτός βιώνει έντονο στρες. Είναι δύσκολο να καθορίσουµε ακριβώς ποιοι παράγοντες και σε τι συνδυασµό θα καταλήξουν στη δηµιουργία υψηλού βαθµού στρες σε κάθε άτοµο ξεχωριστά. Αυτοί οι παράγοντες συνήθως είναι: η πειθαρχία των µαθητών, οι αρνητικές στάσεις των µαθητών προς το σχολείο, ο µη επαρκής χρόνος προετοιµασίας, η έλλειψη σαφούς καθορισµού του ρόλου του εκπαιδευτικού κ.ά. Επίσης η προσωπικότητα του εκάστοτε εκπαιδευτικού και η ιδεολογία του έχουν προσδιοριστεί ως σηµαντικοί παράγοντες στη δηµιουργία αλλά και στην αντιµετώπιση του στρες. 

Οι Kyriacou και Sutcliffe (1977 & 1978) ορίζουν το στρες ως µία αντίδραση από τον εκπαιδευτικό αρνητικού συναισθήµατος (όπως οργή ή κατάθλιψη) που συνοδεύεται από ενδεχόµενες παθογόνες φυσιολογικές µεταβολές (όπως ταχυπαλµία) ως αποτέλεσµα απαιτήσεων στο διδάσκοντα, αναφορικά µε τον επαγγελµατικό του ρόλο. Τονίζουν επίσης το διαµεσολαβητικό ρόλο που παίζει η αντίληψη ότι οι απαιτήσεις από το διδάσκοντα συνιστούν µία απειλή στην αυτοεκτίµησή του και αναφέρονται στους µηχανισµούς αντιµετώπισης που ενεργοποιούνται για να µειώσουν την απειλή αυτή. 

Συνοπτικά, το στρες του εκπαιδευτικού εξαρτάται από τους ακόλουθους παράγοντες: 

α) Τη σύγκρουση ρόλων ή την ασάφεια του ρόλου. 

β) Την εκτίµηση του εκπαιδευτικού ότι δεν είναι ικανός να αντιµετωπίσει τις απαιτήσεις του επαγγέλµατος. 

γ) Τη µειωµένη ικανότητά του να αντιµετωπίσει τις απαιτήσεις του επαγγέλµατος, εξαιτίας µη ικανοποιητικών συνθηκών εργασίας. 

δ) Τις άγνωστες ή νέες επαγγελµατικές απαιτήσεις. 

ε) Πηγές έξω από το ρόλο του ως εκπαιδευτικού. 

2. Παράγοντες επαγγελµατικής εξουθένωσης

Ο όρος «επαγγελµατική εξουθένωση» (burn out) χρησιµοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Freudenberger (1975) για να χαρακτηρίσει τον κορεσµό ή την εξάντληση από το επάγγελµα. Ο Freudenberger χρησιµοποίησε τον όρο αυτό µετά από παρατηρήσεις που διεξήγαγε σε βοηθούς κοινωνικών επαγγελµάτων. Συγκεκριµένα, παρατήρησε ότι συχνά πολυάσχολοι και υπεύθυνοι βοηθοί παρουσίαζαν συµπτώµατα σωµατικής εξάντλησης και υπνηλίας και γίνονταν ευέξαπτοι, µεροληπτικοί και καχύποπτοι, µε αρνητικές στάσεις απέναντι στην εργασία τους και τους πελάτες, οι οποίες συχνά εξελίσσονταν σε καταθλιπτικά συµπτώµατα.

 Οι εξασθενηµένοι επαγγελµατίες υποφέρουν από συναισθηµατική εξάντληση, αποπροσωποποίηση και µειωµένη αίσθηση προσωπικών επιτευγµάτων. Η εξάντληση που νιώθει ο εργαζόµενος προσδιορίζεται επίσης ως συναισθηµατικός κορεσµός, αποπροσωποποίηση καµειωµένη ικανότητα επίδοσης. Ιδιαίτερα η αποπροσωποποίηση, σηµαίνει την απαθή αντίδραση προς τα άτοµα τα οποία είναι αποδέκτες της φροντίδας τους. 

Σύµφωνα µε τον Hendrickson (1979), η εργασιακή εξουθένωση των εκπαιδευτικών είναι η σωµατική, συναισθηµατική και ψυχολογική εξάντληση, που αρχίζει όταν ο εκπαιδευτικός διακατέχεται από ένα συναίσθηµα απώλειας ενδιαφέροντος για τη διδασκαλία. 

Ο όρος «επαγγελµατική εξουθένωση» χρησιµοποιείται για ένα ευρύτατο φάσµα επαγγελµάτων. Τα τελευταία χρόνια, πολλοί ερευνητές συσχετίζουν την επαγγελµατική εξουθένωση µε το αποτέλεσµα επιβαρύνσεων στην εργασία, το στρες και την ψυχολογική προσαρµογή. Το άτοµο που χαρακτηρίζεται από επαγγελµατική εξουθένωση διέρχεται από τα ακόλουθα τρία στάδια: 

α) Κατά το πρώτο στάδιο, βιώνει µία ανισορροπία µεταξύ των πηγών βοήθειας και των απαιτήσεων όσον αφορά την εργασία του και εποµένως κατακλύζεται από άγχος. 

β) Κατά το δεύτερο στάδιο, χαρακτηρίζεται από µία άµεση, περιορισµένης χρονικής διάρκειας συναισθηµατική αντίδραση απέναντι σ’ αυτή την «ανισορροπία», η οποία διακρίνεται από συναισθήµατα φόβου, έντασης, υπνηλίας και εξάντλησης. Εποµένως, νιώθει πίεση που εκδηλώνεται µε τα προηγούµενα συµπτώµατα (σωµατικής και ψυχολογικής φύσης). 

γ) Κατά το τρίτο στάδιο, παρατηρούνται αλλαγές στις στάσεις και τη συµπεριφορά του ατόµου, όπως για παράδειγµα ένας αποστασιοποιηµένος, µηχανικός ή αλαζονικός τρόπος αντιµετώπισης των πελατών για την ικανοποίηση των προσωπικών του αναγκών. 

Συνεπώς, η επαγγελµατική εξουθένωση θα µπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα είδος άµυνας του ατόµου, η οποία εκδηλώνεται µε απάθεια, αλαζονεία και συναισθηµατική αποστασιοποίηση. 

Για την αξιολόγηση της επαγγελµατικής εξουθένωσης, δύο είναι τα ψυχοµετρικά εργαλεία που παίζουν καθοριστικό ρόλο, κρίνονται ως τα σηµαντικότερα και ξεχωρίζουν τόσο για την εγκυρότητα όσο και για την αξιοπιστία τους: To Tedium Measure και το Maslach Burnout Inventory. Συγκεκριµένα, για την κατασκευή του Maslach Burnout Inventory, που είναι και το πιο γνωστό ψυχοµετρικό εργαλείο, συγκεντρώθηκαν δηλώσεις 1052 ανθρώπων διαφόρων επαγγελµατικών ειδικοτήτων (αστυνοµικών, εκπαιδευτικών, νοσοκόµων, κοινωνικών λειτουργών, ψυχολόγων, δικηγόρων, γιατρών κ.ά.). 

Είναι αδιαµφισβήτητο γεγονός ότι στο επάγγελµα του εκπαιδευτικού, καθώς αποτελεί ένα από τα κατ’ εξοχήν κοινωνικοανθρωποκεντρικά επαγγέλµατα, η επαγγελµατική εξουθένωση πλήττει ένα µεγάλο ποσοστό επαγγελµατιών όλων των βαθµίδων σε όλες τις χώρες του κόσµου. Η επαγγελµατική εξουθένωση είναι το σύνδροµο µε το οποίο οι εκπαιδευτικοί αντιδρούν στους αγχογόνους παράγοντες. Ο όρος περιγράφει τις υπερβολικές εκδηλώσεις άγχους τους, το οποίο συνδέεται έντονα µε τη συναισθηµατική ένταση της συνεχούς ενασχόλησής τους µε άλλους ανθρώπους. Ο εκπαιδευτικός που βιώνει επαγγελµατική εξουθένωση αισθάνεται ατονία, έλλειψη ενθουσιασµού, διακατέχεται από ένα αίσθηµα ανικανοποίητου, δυσκολεύεται να συγκεντρωθεί, δεν έχει αυτοπεποίθηση και χάνει το χιούµορ του. 

Οι παράγοντες οι οποίοι συντελούν στη δηµιουργία επαγγελµατικής εξουθένωσης είναι οι ακόλουθοι: 

α) Προσωπικοί παράγοντες (Ποιο ρόλο παίζουν τα ατοµικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού στη δηµιουργία επαγγελµατικής εξουθένωσης;) 

β) ∆ιαπροσωπικοί παράγοντες (Ποιο ρόλο διαδραµατίζουν οι άλλοι άνθρωποι στη δηµιουργία της;) 

γ) Οργανωτικοί παράγοντες (Ποιο ρόλο παίζει το περιβάλλον του σχολείου; Ποιο ρόλο παίζει ο εργοδότης;) 

Πολλές µελέτες για την επαγγελµατική εξουθένωση υιοθετούν µία συµπεριφορική προσέγγιση του συνδρόµου, ενώ άλλες µία γνωστική προσέγγιση. O Oranje (2001) ταξινοµεί τις µελέτες αυτές σε τρεις κατηγορίες. Πρώτον, η επαγγελµατική εξουθένωση θεωρείται ότι είναι ένα πρόβληµα αντιµετώπισης (coping problem) (µοντέλο αλληλεπίδρασης-interaction model)· για παράδειγµα η επαγγελµατική εξουθένωση πηγάζει από την αρνητική επίδραση της κρίσης ενός ατόµου για τις δικές του ικανότητες σε σχέση µε πραγµατικούς ή φανταστικούς στρεσογόνους παράγοντες του περιβάλλοντός του. 

∆εύτερον, µερικές µελέτες αντιµετωπίζουν την επαγγελµατική εξουθένωση ως µία κατάσταση σωµατικής και ψυχικής εξάντλησης, που πλήττει τα άτοµα που εµπλέκονται για µεγάλο χρονικό διάστηµα σε καταστάσεις, οι οποίες απαιτούν έντονη συναισθηµατική προσπάθεια. Η άποψη αυτή κατηγοριοποιείται ως το φυσιολογικό µοντέλο. 

Τρίτον, η βασική αρχή µερικών µελετών είναι η άποψη ότι το περιβάλλον παράγει στρεσογόνους παράγοντες που ευθύνονται για την έναρξη της επαγγελµατικής εξουθένωσης. Τέτοιοι περιβαλλοντικοί παράγοντες είναι οι κοινωνικές σχέσεις των εκπαιδευτικών µε τους µαθητές, τους συναδέλφους και τους διευθυντές και οι εργασιακές συνθήκες. 

Ωστόσο, οι µελέτες που έχουν εξετάσει την επαγγελµατική εξουθένωση των εκπαιδευτικών χαρακτηρίζονται από έλλειψη σταθερής θεωρητικής βάσης και επίσης από έλλειψη τεκµηρίωσης των αιτιωδών σχέσεων µεταξύ περιβαλλοντικών παραγόντων και επιπτώσεων στην ψυχοσωµατική υγεία του ατόµου. Η θεωρία που έχει αναπτυχθεί για την αυτο-αποτελεσµατικότητα (self-efficacy) αποδεικνύεται τελευταία ένα επαρκές θεωρητικό πλαίσιο για τη µελέτη της επαγγελµατικής εξουθένωσης των εκπαιδευτικών. 

3. Η αντιµετώπιση του στρες των εκπαιδευτικών 

Οι εκπαιδευτικοί που χαρακτηρίζονται από επαγγελµατική εξουθένωση επιδρούν αρνητικά στον εαυτό τους, στους µαθητές τους και στο εκπαιδευτικό σύστηµα (Hughes, 2001). Οι στρατηγικές στις οποίες καταφεύγουν για την αντιµετώπιση του στρες που βιώνουν είναι: η συζήτηση µε το σύζυγο, τους φίλους ή τους συναδέλφους, η τηλεόραση, το διάβασµα και η γυµναστική. Άλλες λιγότερο δηµιουργικές στρατηγικές είναι τα παράπονα σε συναδέλφους και συγγενείς, το κάπνισµα και η συναισθηµατική απόσυρση. Η διαδικασία αντιµετώπισης του στρες ξεκινάει µε την αποδοχή της κατάστασης και την επιθυµία για αλλαγή. 

Οι στρατηγικές διαφοροποιούνται και κάθε εκπαιδευτικός καταφεύγει σε διαφορετικές στρατηγικές για να διατηρήσει τη σωµατική και την ψυχική του ισορροπία. Οι στρατηγικές που µπορούν να εφαρµοστούν είναι οι εξής: 1) αναγνώριση του περιβάλλοντος που επιθυµούν τα παιδιά µέσα στην τάξη, 2) δηµιουργία ανάλογων συνθηκών για εξασφάλιση αυτού του περιβάλλοντος, 3) απόδοση σπουδαιότητας σε κάθε µαθητή ξεχωριστά, 4) ανάπτυξη της αίσθησης του «ανήκειν», 5) απόδοση δικαιοσύνης, 6) ανάθεση υπευθυνοτήτων σε όλους, 7) συνέπεια, 8) φιλικότητα, 9) ενθάρρυνση, 10) κατανόηση όσον αφορά τις δυσκολίες των παιδιών και 11) χιούµορ. 

Οι στρατηγικές αντιµετώπισης αγχογόνων καταστάσεων θα πρέπει να αποτελούν µέρος της εκπαίδευσης των εκπαιδευτικών για την πιο αποτελεσµατική άσκηση του ρόλου τους. Είναι γεγονός ότι όλο και περισσότεροι µαθητές µε µαθησιακές δυσκολίες και δυσκολίες συµπεριφοράς εντάσσονται στις κανονικές τάξεις και οι συνεπακόλουθες απαιτήσεις από τους εκπαιδευτικούς είναι πλέον αυξηµένες. Επιπλέον, ο µεγάλος αριθµός των αλλοδαπών και παλιννοστούντων µαθητών που φοιτούν σήµερα στα ελληνικά σχολεία, αυξάνει το στρες των εκπαιδευτικών, εφόσον καλούνται να συντελέσουν στην αποτελεσµατική ένταξη των εν λόγω µαθητών στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστηµα. Οι σύγχρονοι εκπαιδευτικοί έρχονται αντιµέτωποι µε περισσότερες στρεσογόνες καταστάσεις. 

Γενικά, οι εκπαιδευτικοί έχουν ανάγκη από αρωγούς στην άσκηση του ρόλου τους λαµβάνοντας και οι ίδιοι συναισθηµατική υποστήριξη και καθοδήγηση. Η συνεργασία µε τον σχολικό ψυχολόγο θα µπορέσει να συµβάλει καταλυτικά στους παραπάνω τοµείς. Ο σχολικός ψυχολόγος θα µπορέσει να τους κατευθύνει σε θετικές διεξόδους επίλυσης των δυσκολιών που αντιµετωπίζουν και να τους βοηθήσει να υιοθετήσουν αποτελεσµατικές στρατηγικές αντιµετώπισης. Θα µπορέσει να ακούσει τον κάθε εκπαιδευτικό ξεχωριστά, να προτείνει πιθανούς τρόπους κάλυψης των αναγκών του και εναλλακτικές λύσεις στα προβλήµατα που τον ταλανίζουν. 

Οι εκπαιδευτικοί ασκούν ένα επάγγελµα το οποίο έχει συχνά χαρακτηριστεί και χαρακτηρίζεται ως «λειτούργηµα», όρος που προσδίδει ιδιαίτερη σπουδαιότητα στο έργο τους. Το στρες και συχνά η επαγγελµατική εξουθένωση που βιώνουν, παρεµποδίζει την άσκηση του τόσο σηµαντικού τους ρόλου και γι’ αυτό θα πρέπει να βοηθηθούν και να τους δοθούν όσο το δυνατόν περισσότερες δηµιουργικές και ουσιαστικές διέξοδοι.